Скопје 2014-та е фрлена милијарда евра во ветар, последиците ќе ги плаќаме со децении, со тие пари можевме да направиме метро, Чебрен хидроцентрала, уште еден ТЕТО… Но ова нас не ми е прв пат да се изглупираме, во 70-тите Тито ни даде на Македонците 1 милијарда долари од кредитите кои ги земаше а ние наместо да ги вложиме во развој на земјоделието и енергетиката ние ги лупнавме во ФЕНИ од кој никогаш аир не видовме како држава… Троши струја како црна дупка, РЕК Битола ја труеше Битола со децении за да го задоволи ФЕНИ, додека ФЕНИ го труеше Кавадарци и уште го труе и работи со загуба, никогаш не направи профит…
Пенов на Канал 5 во Само Вистина. Во оваа насока, колумна на поранешниот дипломат Коста Стоименовски:
Изградбата на ФЕНИ беше голем апсурд! (Повод: Двата написи на поранешниот генерален директор на ФЕНИ, г-дин Цветко Стојанов.
Со внимание ги прочитав двата написи на почитуваниот поранешен генерален директор на ФЕНИ, г. Цветко Стојанов, кои неодамна беа објавени во весникот „Нова Македонија“. Многу е добро и поучно тоа што авторот на двата написи се осврнува на „големата историја на ФЕНИ“, за која вели дека најчесто е контроверзна и апелира истата да не се повтори!
Од почетокот на 1968 до август 1970 година работев во Републичкиот завод за општествено планирање на СРМ. Токму во тоа време се одлучуваше за изградбата на ФЕНИ. Со внимание ги следев настаните околу изградбата на овој мегапроект. Во тоа време се ширеше приказната за елаборатите на два рударски институти од Србија (Белград и Бор) за економската (не)оправданост на изградбата на ФЕНИ. Се зборуваше дека едниот институт дошол до заклучок дека поради малата содржина на фероникел во рудата, ФЕНИ не може рентабилно да работи! Другиот институт, пак, дал спротивно мислење и така се „роди“ ФЕНИ!
Главниот протагонист за изградбата на ФЕНИ, кој во тоа време беше мошне моќен политичар, успеа да ја натури изградбата на овој мегапроект. Се цитираа неговите изјави: „Кога ќе проработи ФЕНИ, Македонија не треба да извезува ништо друго!“ За изградбата на ФЕНИ беа потрошени 650 милиони американски долари, кои беа обезбедени од странски кредити! Во тоа време тоа беше баснословна сума! За транспорт на рудата од рудникот „’Ржаново“ до Кавадарци беше поставена гумена лента долга околу 30 км! Дали оваа лента воопшто профункционира и колку долго? Во согласност со сознанијата, во последно време, руда за потребите на ФЕНИ се увезувала од Индонезија, Албанија и Гватемала!? Се увезува руда, се увезува струја, се трупаат долгови, енормно се загадува околината, а сето тоа заради вработувањето на 700-800 луѓе и бизнис-интересите на некои македонски профитери!?
Во времето кога се градеше ФЕНИ се тврдеше дека комбинатот може да работи само доколку минималната цена на никелот биде 7.000 долари/тон. Меѓутоа, цените на никелот на берзите постојано варираа и се движеа од 5.000, па до 20.000 долари, така што комбинатот, но и СРМ беа изложени на постојани неизвесности и се соочуваа со сериозни проблеми околу покривањето на честите загуби во работењето на ФЕНИ, снабдувањето на комбинатот со струја и со руда и слични проблеми!
По подолгото неработење, во пролетта 1991 година медиумите објавија дека ФЕНИ ќе биде рестартиран. Тоа беше повод да напишам мошне опширен напис во кој категорично се спротивставив на одлуката за рестартирање на ФЕНИ и истиот го пратив до „Нова Македонија“. Написот беше објавен во среда, датата не ја помнам, и по телефон од Белград изразив негодување поради тоа што од написот беа изоставени најважните делови. Наредниот ден допатував во Скопје и отидов во редакцијата на весникот. Додека разговаравме со уредникот на рубриката Писма, по телефон се јави шефот на кабинетот на премиерот Кљусев, г. Душко Стојанов, со кој се знаевме од претходно. Спомнатиот уредник му кажа дека сум кај него и ми го даде телефонот да се слушнам со него. Г. Стојанов ми рече дека премиерот сака да разговара со мене и веднаш ми закажа термин за оваа средба.
Од „Нова Македонија“ отидов на средба со премиерот. Откако се поздравивме, го прашав премиерот кој донесе одлука за рестартирањето на ФЕНИ и зошто? На моите прашања премиерот Кљусев самоуверено рече дека „лично тој ја донел одлуката за да им покаже на Србите дека Македонците можат сами да одлучуваат!“ Ме замоли да му го доставам текстот на интегралниот напис што го испратив до „Нова Македонија“ и да му доставам нови аргументи против рестартирањето на ФЕНИ. По неколку дена, на г. Стојанов му предадов копија од мојот интегрален напис заедно со дополнителни аргументи против рестартирањето на ФЕНИ. Сепак, ФЕНИ беше рестартиран, а „резултатите“ од ваквата одлука се општопознати!
Во повеќе наврати пишував дека во времето на социјализмот, политиката, науката и образованието во СРМ ширеа фама дека Македонија е мошне богата со природни, минерални и енергетски ресурси и на основа на ваквите заблуди беше зацртана и спроведувана целосно погрешна развојна стратегија, која беше насочена на изградба на мегапроекти! За жал, ваква фама се шири и сега со „рудникоманијата“, односно со форсирањето да се отворат неколку рудници во југоисточна Македонија, регион кој е познат како најаграрен во државата! Форсирањето за отворање на овие рудници, без какви било издржани елаборати, во 21 век и по искуството со вакви слични мегапроекти е голем дилетантизам на македонските политичари!
Од разговорот што го имав во 1984 година со поранешниот директор на Фабриката за автомобили (ТАМ) од Марибор, г-динот Јанез Стерниша, кој во тоа време беше постојан претставник (амбасадор) на СФРЈ при Советот за заемна економска помош (СЕВ) во Москва, дознав за успешната „приказна“ за Словенија, која придонесе оваа сега самостојна држава од ООН да биде прогласена за најодржлива земја во светот! Соговорникот ќе го цитирам по сеќавање: „Ние, Словенците направивме голем гаф со мегапроектот „Гасификација на јаглен од Велење“. Залудно потрошивме многу пари, и на состанок на надлежните државни органи, Стопанската комора, општествено-политичките организации и Академијата на науките, донесовме одлука повеќе во Словенија да не се градат мегапроекти, а развојот да се насочи на изградба на фабрики во секое населено место, кои ќе произведуваат стоки за 22 милиони жители на Југославија и за извоз во странски земји. Населбите треба да се уредат со сите потребни инфраструктурни објекти (амбуланти, патишта, канализации, школи и слично) и на тој начин создадовме услови за успешен регионален развој и ја спречивме можноста за пренаселување на Љубљана, која сега има ист број жители колку што имаше по Втората светска војна“.
Тоа покажува дека Словенците секогаш имале државници на кои интересот на државата им е на прво место! Македонските политичари не мораа да измислуваат „топла вода“, туку едноставно требаше да следат што прават Словенците, да учат од нив и да го применат нивниот развоен модел! Во средината на осумдесеттите години од минатиот век, за амбасадор на СФРЈ во Кина беше именуван Словенецот, Звоне Драган, кој во склопот на подготовките за вршење на оваа должност ја посети и Македонија. Во медиумите беше објавена информација дека амбасадорот Драган бил замолен од македонските власти да се обиде да најде партнер во Кина кој би ја купил опремата на ФЕНИ. Доколку успееше да го продаде ФЕНИ на Кинезите, Македонија дефинитивно ќе се ослободеше од проблемите и маките, што повеќе од половина век ги има со овој апсурден мегапроект!
Меѓутоа, секој пат кога ФЕНИ ќе западне во кризни ситуации, се наоѓаат политичари кои, водејќи сметка за своите лични и/или бизнис-интереси, настојуваат по секоја цена да го спасуваат овој мегапроект! Ја користам оваа пригода да упатам апел до македонските политичари и економисти еднаш засекогаш да разберат дека од берзанските стоки, со манипулации со нивните цени, „кајмакот“ го собираат меѓународните корпорации, а проблемите ги оставаат на земјите-производители на берзанските стоки! Кој и зошто дозволи оној манипулатор од Казахстан или од Азербејџан да натрупа долгови на ФЕНИ од 65 милиони евра и да избега од Македонија? Во иднина, Македонија не би смеела да си дозволи такви апсурди како што е случајот со ФЕНИ! Впрочем, ваков апел упатува и поранешниот генерален директор на ФЕНИ!
Во поткрепа на овие апели ќе направам споредба на земјите од Африка и од Југоисточна Азија. Познато е дека Африка е континент кој е најбогат со минерални ресурси, но и тоа дека токму африканските земји се најнеразвиени, а нивните граѓани тонат во беда и сиромаштија! Од експлоатацијата на богатствата од Африка само меѓународните корпорации остваруваат баснословни профити! Земјите од Југоисточна Азија, пак, се мошне сиромашни со минерални и енергетски ресурси, но благодарение на нивните паметни економски стратегии и политики, исклучително квалитетното образование и посветената и напорна работа на работниците овие земји бележат мошне динамичен развој, што придонесе да се здобијат со епитетот „азиски економски тигри“. Овие земји, заедно со Кина, сега се лидери на четвртата индустриска револуција, поточно на информатичката технологија!
Коста Стоименовски, м-р по меѓународни економски односи
ФЕНИ од Кавадарци – еден од најпрофитабилните во Европа!
(повод: написот „Изградбата на ФЕНИ беше голем апсурд!“ од г. Коста Стоименовски)
Јас сум редовен читател на вашиот ценет весник од ослободувањето (со мојот татко) па до денес. Повод за ова мое директно јавување до вас е писмото на г. Коста Стоименовски, отпечатено на стр. 9 на 6.6.2019 г. во „Нова Македонија“, поврзано со изградбата на ФЕНИ. Имено, ги почитувам честите јавувања на г. Коста Стоименовски, но не се согласувам со многу нешта тенденциозно изнесени во писмото.
ФЕНИ не е „апсурд“, а во тој дух е наполнет написот на г. Стоименовски!
Ова што следува е најблиску до вистината! Подолу напишаното го тврдам бидејќи бев еден од клучните луѓе во неговата изградба. Имено, бев главен проектант на изведувачките проекти на ФЕНИ и директор на капиталната изградба.
При крајот на изградбата, првиот човек на ФЕНИ, Никола Минчев, (кого К.С. не го именува, но става назив „главниот протагонист за изградба на ФЕНИ…“) ми се обрати: „Инженер Цони направи сѐ што е можно, што поскоро да се пушти во погон ФЕНИ“! Притоа тој додаде дека до овој ден, цената на фероникелот на светската берза долго време е на ниво 8.000 американски долари по тон, вкупnиот износ на трошоци е 6.000 долари по тон.
Шест месеци потоа (на крајот на 1981 година) ФЕНИ го најави својот почеток. Одеднаш се наиде на голем отпор во извршната власт. Во тоа време имаше криза во електроенергијата. Така што плански во одредени реони (градови) се прекинуваше дотурот на електроенергијата. ФЕНИ како голем потрошувач несреќно се најде во тешка ситуација, и полека добиваше третман на некаков „бауч“!
Оваа состојба владееше до крајот на 1982 година, кога стигна голем аларм од светските берзи на фероникел, дека истиот тој е стрмоглаво во пад, така што во тој период падна најниско во својата историја – 3.300 долари по тон! Конечно, тогашниот естаблишмент на СРМ, влезе со конечна пресметка да се уништи „озлогласениот загубар“ ФЕНИ! Во Собранието на СРМ се донесе одлука за целосно распуштање на сите вработени од ФЕНИ; да се ангажираат сите органи за истрага и гонење за злоупотреба на својата должност од работата во ФЕНИ.
Се бараше да се ликвидира ФЕНИ, да се урнат постројките и да се продаде сѐ како старо железо, притоа одговорните да се дадат на суд! Во тоа време сите што беа на чело на ФЕНИ, веќе беа ставени преку медиумите на столбот на срамот не само во Македонија туку и пошироко. Настанува мачен период кога ФЕНИ е ни небо ни на земја, кој траеше доста долго.
Во 1988 година при службена посета на САД на ген. директор на една мала железарница „Дуги Рат“ (кај Омиш во Далмација), од страна на американски експерти му е речено, дека сме будали ние Југословените! Имено, на берзата тие забележале стравотен пресврт во позитивна насока на цената на светските берзи на фероникел, така што во тој миг таа достигнала 12.000 долари по тон, со изгледи да продолжи месечно да се зголемува за повеќе од 1.000. Така што многу брзо потоа достигна цена од 20.000. При неговото враќање од САД, тој во Загреб за дневниот весник „Вјесник“ даде изјава за сето тоа што го чул таму. Со неактивирањето на ФЕНИ со работење во тие две години и три месеци се испушти остварување на профит од 220 милиони долари!
Една друга неспособна влада на РМ некаде во 1998 година, поточно едно лице од неа што ФЕНИ го гледаше како „апсурд“, инаку познат кабинетски, високоедуциран и искусен политички жонглер, кажа ние (Македонците) не можеме да го водиме ФЕНИ! Жално што еден ваков најголем „златен рудник“ – ФЕНИ, транзициската „глутница“ во осамостоена Р. Македонија, го обезличи и го продаде (предаде) како „старо железо“ на (странски) газди.
Странските газди за време од 16 години работа, според мојата процена (на основа на движењето на цената на никелот на светската берза и др.) по основа на профит, заработија 2.800.000.000 долари! Кога денес ФЕНИ би се градел (поради инфлацијата на доларот) би чинел 1.960.000.000 долари. Со износот на профитот би можело да се изградат 1,43 ФЕНИ! [Во пресметката не е вклучена: камата на вложените средства од профитот (од изминатите години) или облагородени во акции на берзата; треба да се забележи дека странските газди вложија солидни средства во Кавадарци во спортот, животната средина и др.]
Дијаграм на месечна цена во американски долари по тон никел на светската берза од 1983 до 2013 год. Прашувам, кој сличен капацитет на фирми од Европа па и во светот може да оствари еден толку голем профит (за 16 години работа)?! За жал, Македонија остана со ФЕНИ, како се вели со прстот во устата! Да се знае и ова што следува
Најнапред треба да се каже една вистина, дека во време на студиските истражувања, на светскиот пазар (а денес уште повеќе) постоеше голем глад за фероникел. Кога се искористија побогатите рудници со никел во светот, се посегна во тоа време кон попосните, за кои научноистражувачките центри изработија соодветна технологија за производство на фероникел. Еден од таквите е ФЕНИ. Компанијата „Mc Kee“ (САД), една од најпознатите во оваа област, е проектант и консултант на проектот ФЕНИ, зад кој стоеја банките од САД, кои целосно го финансираа ФЕНИ. ФЕНИ се изгради во најкраток рок.
Применив една од најмодерни методи за изградба – метода за мрежно планирање на работите. Имам чест да истакнам дека во големиот дел на динамиката истата таа се извршуваше 2,92 отсто месечно од целокупниот обем на проектот ФЕНИ. Од американска страна ни беше потврдено дека тоа е единствен случај кога некој надвор од САД успеал да ја оствари оваа динамика. Во временскиот период, откако се почна со изградба на топилницата со сепарација, доста време се одолжи со изработувањето на проектот за транспорт на рудата од селото Мрежичко до топилницата од страна на Институтот за проектирање при ЈДЖ „Белград“. Се констатира дека чинењето за изградба на пругата ги надмина сите очекувања и се донесе одлука да се изврши промена на начинот на транспортирање на рудата. Се покажа дека е најрационално да се примени транспорт на рудата преку транспортни ленти што изнесува околу 12 отсто од транспорт по пруга. Со тоа се измени и начинот за ископ на рудата. Странската компанија успеа во тоа, да произведуваат 16.000 тони фероникел годишно, колку што е предвидено со капацитетот на двете изградени линии (рото-печки).
Пред тринаесетина години тие се охрабрија дотаму, што ја ангажираа компанијата „Полизиус“ од САД да изработи студија за изградба на трета линија, на северозападната страна од првите две што се во погон. Познато е дека капацитетот на електропечките е инсталиран со поглед во перспектива да може да се инсталира и третата линија нова рото-печка. Така што очекуваа дека ќе успеат годишно да произведуваат 24.000 тони фероникел. Побараа од мене (односно нашата фирма со мојот син) ДГ ИНТЕРГРАДБА да ја провериме стабилноста на зградата на електропечки со новото дополнително оптоварување. Газдите на ФЕНИ не се одлучија да се изгради третата линија.
Во годините кога се ближеше крајот на отворениот коп на руда од рудникот „Ржаново“, компанијата (колку што знам) си купи рудник во Средна Америка, чија руда по морски пат се носи до Солун, оттаму со железница ја носи во ФЕНИ.
Цветан Таневски-Цони, дипл. градежен инженер и магистер од областа на земјотресно инженерство